زمان تقریبی مطالعه: 24 دقیقه
 

کتاب علی




امام علی (علیه‌السلام) به عنوان شایسته‌ترین شاگرد مکتب وحی، نخستین امام شیعه و جانشین رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، نزد همه مسلمانان جایگاهی والا دارد و پرداختن به آثار آن حضرت و مواریث گرانبهای وی، مطلوب هر مسلمان و اقتدای به او وسیله رستگاری هر انسان است.


۱ - آثار امام علی


در کتب حدیث، فهارس، رجال و علوم قرآنی، چه شیعه و چه اهل سنت، آثاری برای آن حضرت شمرده‌اند که: کتاب علی (علیه‌السلام)، صحیفه علی و مصحف علی (علیه‌السلام) حجم بیشتری از گزارشهای رسیده را به خود اختصاص داده‌اند. (محمد بن اسماعیل بخاری در صحیح ج۱، ص۳۸، ج۹، ص۱۳ و...
[۱] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۱، ص۳۸.
[۲] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۹، ص۱۳.
از صحیفه یاد کرده است. ابن سعد در طبقات، ج۲، ص۲۳۸،
[۳] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۲۳۸.
ابونعیم در حلیة،
[۴] اصفهانی، ابونعیم، حلیة الاؤلیاء.
حاکم حسکانی در شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۶،
[۵] حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۶.    
ابن ندیم در فهرست، ص۳۰
[۶] ابن ندیم، الفهرست، ص۳۰.
و جلال الدین سیوطی در اتقان، ج۱، ص۵۹ و ۷۴
[۷] سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۵۹.
[۸] سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۷۴.
از مصحف امام علی (علیه‌السلام) یاد نموده‌اند. جوامع حدیثی شیعه، در ضمن احادیث فراوانی از امامان اهل بیت (علیهم‌السّلام) درباره صحیفه و کتاب علی (علیه‌السلام) یاد فرموده‌اند که در ادامه تحقیق با منابع و ماخذ آن آشنا خواهیم شد. برای آگاهی بیشتر درباره مصحف امام (علیه‌السلام) به این منابع رجوع کنید:
[۹] کلینی، یعقوب، اصول کافی، کتاب فضل القرآن، ج۲، ص۶۳۲.
[۱۰] عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج۲، ص۳۰۷.
[۱۱] ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۵۰.


۲ - نام‌های کتاب علی


احادیث موجود در جوامع حدیثی شیعه نشانگر آن است که کتاب علی (علیه‌السلام) به نامهای دیگری نیز نامیده می‌شده است:

۲.۱ - یک جامعه


در احادیث فراوانی از کتاب علی (علیه‌السلام) به جامعه یاد شده است.
جامعه از ریشه جمع گرفته شده است. معنای آن گردآوردن و ضمیمه ساختن چیزی به چیز دیگر است. جامعه بار معنایی خاصی دارد. از گفته لغت نویس دقیق عرب، احمد بن فارس بر می‌آید که جامعه به معنای عظیمة (بزرگ) می‌باشد.
[۱۲] احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۴۷۹.    

راویان زیادی (ده نفر) از شیعه، از امام باقر، امام صادق و امام رضا (علیهم‌السّلام) درباره جامعه، ویژگیها و محتوای آن که شباهت تامی به ویژگیها و محتوای کتاب علی (علیه‌السلام) دارد روایت کرده‌اند.
ابوبصیر (چهار تن از راویان حدیث شیعه با کنیه ابوبصیر یاد می‌شوند: یحیی بن قاسم، لیث بن بختری، عبدالله بن محمد و یوسف بن حارث، ولی در دو نفر اول مشهورترند. آن دو از امام باقر (علیه‌السلام) و امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده‌اند و هر دو دارای کتاب بوده‌اند. بنگرید به:
[۱۳] نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۳۲۱.    
[۱۴] نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۴۴۱.    
[۱۵] محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواة، ج۲، ص۳۶۸.
هشت حدیث درباره کتاب علی (علیه‌السلام) و هفت حدیث از محتوای آن در بابهای ارث، حدود و دیات روایت کرده است. از پانزده حدیث، هشت حدیث آن با عنوان جامعه از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت شده است.
[۱۶] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۳۲۹.
[۱۷] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۳۵۶.
[۱۸] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۶-۱۶۳.    
[۱۹] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۷۲.    

(ابوشیبه خراسانی از راویان حدیث امام صادق (علیه‌السلام) بوده است؛ نام و حال او در کتب رجال روشن نیست
[۲۰] محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواة، ج۲، ص۳۹۳.
[۲۱] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۵۷.    
[۲۲] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۶.    
[۲۳] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۷۰.    
).
(ابوعبیده حذاء از راویان ثقه است و نزد اهل بیت (علیهم‌السّلام) منزلتی نیکو داشته و دارای کتاب بوده است.
[۲۴] نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۱۷۱.    
[۲۵] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۹.    
[۲۶] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۷۳.    
[۲۷] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۴۱.    
).
(ابومریم انصاری (عبدالغفار بن قاسم) از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت کرده است. وی ثقه و دارای کتاب بوده است
[۲۸] نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۲۴۶.    
[۲۹] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۸۰.    
).
(سلیمان بن خالد از امام باقر و صادق علیهماالسلام روایت کرده است. وی در قیام زید شهید همراه او بود و دستش را قطع کردند. وی اهل فقه، قرائت قرآن و دارای کتاب بوده است؛ بنگرید به:
[۳۰] نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۱۸۳.    
[۳۱] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۴.    
).
علی بن ابی حمزه بطائنی (علی بن ابی حمزه بطائنی از اصحاب امام صادق و کاظم علیهماالسلام بوده و کتابهای متعددی تصنیف کرده است.
[۳۲] نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۲۴۹.    
ضمن حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) درباره جامعه و محتوای آن که حلال و حرام است، حدیثی روایت کرده است.
[۳۳] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۸۱.    
[۳۴] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۷۷.    

(علی بن رئاب، از بزرگان حدیث شیعه، فردی ثقه و دارای منزلتی والا و دارای اصل و کتابهایی بوده است.
[۳۵] نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۲۵۰.    
[۳۶] علامه حلی، رجال علامه حلی، ص۹۳.
).
(عمر بن ابان کلبی ثقه و از راویان حدیث امام صادق (علیه‌السلام) و دارای کتاب بوده است.
[۳۷] نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۲۸۵.    
[۳۸] شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۸۵.
[۳۹] فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، ص۲۱۱.    
).
(حسن بن علی فضال از محدثان و دانشمندان برجسته شیعه و از اصحاب اجماع می‌باشد و دارای کتابهایی بوده که نجاشی (رحمه‌الله) نوشته او را نام می‌برد.
[۴۰] نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۳۴.    
[۴۱] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۴۱۸.    
[۴۲] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ص۱۹۲.
[۴۳] شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص۱۰۲.    
[۴۴] طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، ج۲، ص۲۳۰-۲۳۱.    
).
مرحوم کلینی به سند خویش و صفار در بصائر الدرجات از ابوبصیر روایت کرده‌اند که امام صادق (علیه‌السلام) به او فرمود:
«یا ابا محمد ان عندنا الجامعة و ما یدریهم ما الجامعة؟ قلت: جعلت فداک و ما الجامعة؟ قال: صحیفة طولها سبعون ذراعا بذراع رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، املاء من فلق فیه و خطه علی (علیه‌السلام) بیمینه، فیها کل حلال و حرام و کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی الارش فی الخدش.»
[۴۵] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۳۹.    
[۴۶] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۲.    

گفتم: قربانت گردم جامعه چیست؟
فرمود: صحیفه‌ای که طول آن هفتاد ذراع به ذراع رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که املاء آن از لبان مبارک رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است و علی (علیه‌السلام) آن را به دست خویش نوشت. هر حلال و حرامی و هر چه مردم به آن نیاز داشته باشند، حتی جریحه خراش، در آن موجود است.
در حدیث دیگری ابوبصیر می‌گوید من نزد امام باقر (علیه‌السلام) بودم که جامعه را خواست، در آن نگاه کرد و این مساله در آن بود: «المراة تموت و تترک زوجها...» زنی که بمیرد و بجز شوهرش وارثی نداشته باشد، تمام ترکه او از آن مرد است.
[۴۷] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۲۵.    
[۴۸] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۶.    
[۴۹] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۵، ح۲۲.    

«صحیفه‌ای است به طول هفتاد ذراع و پهنای پوست دباغی شده بسان ران شتر دو کوهانه که در آن است تمام آنچه را که مردم به آن نیاز دارند و هیچ قضیه‌ای نیست مگر این که حکم آن موجود است حتی جریمه خراش.
[۵۰] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۲، ح۲.    
[۵۱] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۶.    
[۵۲] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۵.    


۲.۲ - دو صحیفه


در احادیث فراوانی از کتاب علی (علیه‌السلام) به صحیفه تعبیر شده است، که اوصاف آن همان صفات و ویژگیهای کتاب علی (علیه‌السلام) و جامعه است.
صحیفه از ریشه صحف گرفته شده است. این ریشه دلالت بر انبساط و گستردگی دارد. منظور از صحیفه چیزی است که بر آن نوشته می‌شود؛ جمع آن صحف و صحائف است.
[۵۳] معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۳۳۴.    

برای نمونه به چند حدیث اشاره می‌شود:
عبدالرحمان بن ابی عبدالله می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السلام) شنیدم که می‌فرمود:
«ان فی البیت صحیفة طولها سبعون ذراعا ما خلق الله من حلال و لاحرام الا و فیها حتی ارش الخدش.»
[۵۴] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۵۹.    
[۵۵] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۵، ح۲۵.    

محمد بن عبدالملک گوید: حدود شصت نفر نزد امام صادق (علیه‌السلام) بودیم، شنیدم می‌فرمود:
به خدا سوگند نزد ما صحیفه‌ای است که طول آن هفتاد ذراع است و بقیه حدیث مانند حدیث قبل می‌باشد.
[۵۶] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۲.    
[۵۷] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۴.    
[۵۸] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۲.    
[۵۹] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۴.    

همانا نزد ما صحیفه‌ای است که طول آن هفتاد ذراع است به املاء رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و دست خط علی (علیه‌السلام) است. حلال و حرامی نیست مگر این که در آن موجود است، حتی جریمه خراش.
[۶۰] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۲.    
[۶۱] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۴.    
[۶۲] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۲.    
[۶۳] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۴.    


۲.۳ - صحیفة الفرائض


امامان اهل بیت (علیهم‌السّلام) در خصوص مسائل ارث، بیشتر از سایر بخشهای فقه به کتاب علی (علیه‌السلام) استشهاد کرده‌اند. در این باب تعبیرات گوناگونی درباره کتاب علی (علیه‌السلام) وارد شده است. کتاب علی (علیه‌السلام)، فرائض علی (علیه‌السلام)، صحیفه کتاب فرائض و صحیفة الفرائض، تعبیراتی هستند که در احادیث راویان برجسته‌ای چون محمد بن مسلم، زراره، ابوایوب خزاز، ابوبصیر، قاسم بن سلیمان، عبدالرحمان بن حجاح و عبدالملک، از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام آمده است.
[۶۴] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۷۷.
[۶۵] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۸۱.    
[۶۶] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۹۳.    
[۶۷] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۹۴.    
[۶۸] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۹۸.    
[۶۹] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۱۲.    
[۷۰] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۱۹.    
[۷۱] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۲۵.    
[۷۲] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۲۶.    
[۷۳] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۳۶.    
[۷۴] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۲۶۳.    
[۷۵] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۲۶۸.    
[۷۶] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۲۸۳.    
[۷۷] شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۲۴.    
[۷۸] شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۰۸.    
[۷۹] شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۲۷۱.    
[۸۰] شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۲۴۷.    

شیخ حر عاملی مؤلف وسائل الشیعه می‌نویسد: از احادیث فراوانی استفاده می‌شود که زراره صحیفه فرائض به خط علی (علیه‌السلام) را خوانده بوده است و به همین خاطر اصحاب ائمه (علیهم‌السّلام) در این مسائل به او رجوع می‌کرده‌اند.
[۸۱] شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۴۵۵.    


۲.۴ - سه کتاب امیرالمؤمنین


نام و عنوان دیگری که در شماری از احادیث آمده، کتاب امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌باشد. در کتاب کافی، ضمن دو حدیث: در باب ادب دعا و کفاره صید محرم و در من لایحضره الفقیه در یک حدیث و حدیثی از ثواب الاعمال شیخ صدوق و امالی شیخ مفید... از کتاب علی (علیه‌السلام) به کتاب امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) تعبیر شده است.
[۸۲] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۸۴.    
[۸۳] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۳۹۰.    
[۸۴] .
[۸۵] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۳۷.    
[۸۶] شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص۲۵۲.    
[۸۷] شیخ مفید، امالی، ص۹۸.    
[۸۸] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۸۴، ح۲.    
[۸۹] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۸۵-۴۸۶، ح۷.    

نام دیگری که در برخی احادیث آمده و با مقایسه متن حدیث با سایر احادیثی که از کتاب علی (علیه‌السلام) نقل شده است، به نظر می‌رسد همان کتاب است، کتاب رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشد. در کتاب کافی حدیثی معتبر از ابوحمزه از امام باقر (علیه‌السلام) روایت شده و در آن آمده است:
«وجدنا فی کتاب رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اذا ظهر الزنا من بعدی کثر موت الفجاة و اذا طفف المکیال و المیزان اخذهم الله بالسنین و النقص...»
[۹۰] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۳۷۴.    
[۹۱] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۳، ص۳۶۹.    
شایان ذکر است که مرحوم کلینی، حدیث را با دو سند از ابوحمزه روایت کرده است.)
[۹۲] شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۵۸۴.    
[۹۳] شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص۲۲۵.
[۹۴] شیخ طوسی، امالی، ص۲۱۰.    
[۹۵] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۵، ص۵۴۱.
[۹۶] برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۱۹۳، ح۱۱۲.
[۹۷] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۳، ص۳۶۹.    

نام دیگری که از احادیث رسیده، برای کتاب علی (علیه‌السلام) گرفته شده است، عنوان امالی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشد.
کتابشناس بزرگ مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعة در باب امالی از اولین کتابی که به این نام یاد می‌کند، امالی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
وی می‌نویسد:
امالی آقای ما و پیامبر ما ابوالقاسم، فرستاده خدا که آن را بر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) املاء فرمود و او به خط خویش آن را نوشت. این نخستین کتابی است که در اسلام از سخن بشر از املاء پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و خط وصی او نوشته شده است. نسخه کامل آن نزد امام حجت منتظر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) ذخیره می‌باشد.
[۹۸] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۳۰۶.

کتاب علی به امالی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نامگذاری می‌شود.
[۹۹] محمدرضا حسینی جلالی، تدوین السنة الشریفة، ص۷۳.


۲.۵ - کتاب علی با چند نام


از احادیث موجود در جوامع حدیثی شیعه درباره نگاشته‌های امام علی (علیه‌السلام) استفاده می‌شود که کتاب علی (علیه‌السلام) با نامهای گوناگون خوانده می‌شده است. برخی از بزرگان مانند شیخ آقا بزرگ تهرانی بر این عقیده هستند که این اسامی و تعدد آنها گواه آثار گوناگونی است که در یک مطلب مشترک هستند و آن این که تمام آنها به املاء پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و دستخط علی (علیه‌السلام) بوده است. ایشان بر عقیده خویش هیچ گونه دلیلی نمی‌دهد.
[۱۰۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۳۰۷-۳۰۶.

از ملاحظه تمامی اخبار و ضمیمه کردن آنها با یکدیگر آشکار می‌شود که جامعه و کتاب علی (علیه‌السلام) وقتی بدون هیچ قیدی یاد می‌شود و چیزی که طول آن هفتاد ذراع است... و کتابی که به املاء رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، و دستخط علی (علیه‌السلام) و صحیفه‌ای که طول آن هفتاد ذراع و صحیفه عتیقه، مراد از تمام این اوصاف یک کتاب است.
[۱۰۱] عاملی، سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۳۳۸.


۲.۶ - دیدگاه نگارنده


با تامل در احادیث رسیده و دقت در آنها به دست می‌آید که به غیر از جفر، سایر عناوین، اسامی دیگر کتاب علی (علیه‌السلام) است که در مورد حلال و حرام و نیازهای امت اسلام و جامعه بشری بوده است. به این احادیث و شباهت آنها توجه کنید:
فضیل بن یسار می‌گوید:
«قال لی ابوجعفر (علیه‌السلام) : یا فضیل عندنا کتاب علی (علیه‌السلام) سبعون ذراعا، ما علی الارض شی ء یحتاج الیه الا و هو فیه حتی ارش الخدش...»
[۱۰۲] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۷، ح۱.    

«عندنا کتاب علی سبعون ذراعا.»
[۱۰۳] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۷، ح۱.    

«صحیفة طولها سبعون ذراعا... فیها کل حلال و حرام و کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی الارش فی الخدش.»
[۱۰۴] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۴۱.    
[۱۰۵] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۲.    

«عندنا و الله صحیفة طولها سبعون ذراعا ما خلق الله من حلال او حرام الا و هو فیها حتی ان فیها ارش الخدش.»
[۱۰۶] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۴.    


۳ - ویژگی‌های کتاب علی


۱. املاء رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و خط علی (علیه‌السلام)
احادیث فراوانی به این ویژگی که کتاب علی به املاء (املاء آن است که انسان چیزی به نویسنده بگوید تا آن را بنویسد. در قرآن برای بیان این نکته از دو واژه املال و املاء استفاده شده است. خلیل در العین می‌نویسد: «الاملاء هو الاملال علی الکاتب.»
[۱۰۷] فراهیدی، خلیل، ترتیب کتاب العین، ص۷۷۷.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و دستخط علی (علیه‌السلام) بوده، تصریح دارند؛ از باب نمونه: کلینی و صفار به سند متصل از بکر بن کرب صیرفی روایت می‌کنند که گفت: شنیدم امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمود:
«اما و الله ان عندنا کتابا املاء رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و خط علی...»
[۱۰۸] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۹۶، ح۶.    
[۱۰۹] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۷۴، ح۷.    

«صحیفة طولها سبعون ذراعا بذراع رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) املاه من فلق فیه و خطه علی (علیه‌السلام) بیمینه...»
[۱۱۰] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۳۹.    
[۱۱۱] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۳.    


۴ - جامعیت کتاب علی


مهمترین ویژگی کتاب علی (علیه‌السلام) جامعیت آن می‌باشد. نوشته‌های امام (علیه‌السلام) جامع و دربردارنده تمام نیازهای امت اسلام و جامعه بشری در هر عصر و نسل و زمان و مکانی بوده و هست. به این مطلب در احادیث فراوانی که از امامان معصوم (علیهم‌السّلام) به ما رسیده، تصریح شده است.
عبدالله بن میمون قداح از امام صادق (علیه‌السلام) چنین روایت می‌کند:
«فی کتاب علی (علیه‌السلام) کل شی ء یحتاج الیه الناس حتی ارش الخدش و الهرش.»
[۱۱۲] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۸.    
[۱۱۳] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۸۵.    
[۱۱۴] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۵.    
[۱۱۵] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۵۰.    

خلیل در کتاب العین، خدش را به معنای پارگی پوست، کم یا زیاد و هرش را به معنای خراش (خاراندن بدن با ناخن) دانسته است.
[۱۱۶] فراهیدی، خلیل، ترتیب کتاب العین، ص۲۱۵.

«یا فضیل عندنا کتاب علی سبعون ذراعا ما علی الارض شی ء یحتاج الیه الا و هو فیه حتی ارش الخدش...»
[۱۱۷] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۷، ح۱.    

شیخ کلینی به سند متصل و صحیح از ابوعبیده روایت می‌کند که امام صادق (علیه‌السلام) در پاسخ به این پرسش که جامعه چیست؟ فرمود:
«تلک صحیفة طولها سبعون ذراعا... فیها کل مایحتاج الیه الناس الیه و لیس من قضیة الا و هی فیها حتی ارش الخدش...»
[۱۱۸] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۳۹.    
[۱۱۹] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۳۸.    
[۱۲۰] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۲.    

بخاری در صحیح به سند متصل از ابوجحیفه روایت می‌کند که می‌گوید: به علی گفتم آیا نزد شما کتابی است؟
فرمود: نه، مگر کتاب خدا یا فهمی که به مرد مسلمانی عطا شده باشد، یا آنچه در این صحیفه است.
گفتم: در صحیفه چیست؟
فرمود: دیه، آزادی اسیر و این که مسلمان به کافر کشته نمی‌شود.
[۱۲۱] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۱، ص۳۸.
[۱۲۲] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۹، ص۱۳.
[۱۲۳] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۴، ص۱۲۲.
(نکته‌ای که از احادیث اهل سنت استفاده می‌شود این است که خبر وجود کتاب یا کتابهایی نزد امام (علیه‌السلام) در جامعه اسلامی آن روز منتشر شده، که افراد درباره آن سؤال می‌کنند، و سوگندهای غلیظی که از امام (علیه‌السلام) در انکار نوشته دیگر نقل شده، می‌تواند قرینه‌ای بر ساختگی بودن احادیث باشد. بنگرید به:
[۱۲۴] احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، ج۱، ص۶۵-۶۴.
[۱۲۵] حسینی جلالی، سیدمحمدجواد، تدوین السنة الشریفه، ص۵۶.
[۱۲۶] شهرستانی، سیدعلی، منع تدوین الحدیث، ص۴۰۳.    
).
۱. امام علی (علیه‌السلام) در کتاب علی (علیه‌السلام)، علی و شیعه، جریان غدیر خم
۲. دانش و دانشمندان در کتاب علی (علیه‌السلام)
۳. باورها و ادبها در کتاب علی (علیه‌السلام)
۴. گناهان و آثار آن در کتاب علی (علیه‌السلام)
۵. استشهاد به کتاب علی در ابواب فقهی:
طهارت و مسائل آن در کتاب علی (علیه‌السلام)
نماز و مسائل آن در کتاب علی (علیه‌السلام)
حج و عمره و مسائل مربوط به آن
معیار قضاوت و داوری
خوردنی‌ها و احکام آن
زنان و برخی مسائل ازدواج
دفتر میراث
حدود در کتاب علی (علیه‌السلام)
قصاص و دیات در کتاب علی (علیه‌السلام)

۵ - حدیث مناهی


مفصل‌ترین حدیثی که از کتاب علی (علیه‌السلام) به صورت حدیثی واحد در کتب حدیثی شیعه موجود است و برخی از مضامین آن در کتب حدیثی اهل سنت نیز آمده است، حدیث مناهی می‌باشد که مشتمل بر حدود صد و پنجاه حکم از احکام طهارت، نماز، مسائل مربوط به خانواده، خوردنیها و آشامیدنیها، احکام تجارت و معاملات، مسائل اخلاقی، قرآنی و... می‌باشد.
[۱۲۷] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۸-۳.    
[۱۲۸] شیخ صدوق، امالی صدوق، ص۵۰۹، مجلس۶۶.    


۶ - جاوید ماندن


جاوید ماندن، از ویژگیهای جالب توجه و نکته‌ای زیباست که درباره کتاب علی (علیه‌السلام) در کلام و سخن امامام معصوم (علیهم‌السّلام) تعبیر شده است. تعبیر به ماندگاری کتاب علی و تازه و جاوید بودن آن نشانه حقیقتی است انکارناپذیر؛ زیرا وقتی قرار باشد اثری از آثار رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نوشته‌ای از امیرمؤمنان برای همه امامان پایدار بماند، طبیعتا باید تازه بماند و گذشت روزگار آن را کهنه نگرداند.
شیخ کلینی به چند طریق از حسن بن محبوب و او از علی بن رئاب از ابوبصیر روایت می‌کند که درباره برخی مسائل ارث از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم، فرمود: آیا کتاب علی را برایت بیرون بیاورم؟ گفتم: مگر کتاب علی (علیه‌السلام) کهنه و مندرس نشده است.
فرمود: کتاب علی کهنه نشده، سپس کتاب والا منزلتی را بیرون آورد...
[۱۲۹] کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۱۹.    
[۱۳۰] شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۲۴.    

امام پاسخ داد: املاء رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که علی آن را به دست خویش نوشته است.
ابوبصیر گوید: گفتم این کهنه نشده است؟
امام فرمود: چه چیز آن را کهنه کند؟
گفتم: فرسوده نشده؟
امام فرمود: چه چیز آن را فرسوده کند؟
[۱۳۱] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۴.    
[۱۳۲] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۳.    


۷ - کتاب علی از اسرار امامت


از احادیث فراوانی استفاده می‌شود که کتاب علی (علیه‌السلام) از مواریث امامت به شمار می‌رفته است؛ از این رو امامان (علیهم‌السّلام) آن را به هر کسی نشان نمی‌داده‌اند و به طبع در اختیار هر کس همه کتاب یا بخشهایی از آن را قرار نمی‌داده‌اند و تنها افراد خاص و مورد اعتماد از شیعه و سنی موفق به زیارت آن شده‌اند.
در بسیاری از احادیث امامان (علیهم‌السّلام) تعبیر به «عندنا» فرموده‌اند. این تعبیر در اختصاص کتاب به آن بزرگواران ظهور دارد. (بنگرید به: احادیث گذشته از فضیل بن یسار، بکر بن کرب صیرفی، ابوبصیر و... که در بخش جامعیت کتاب علی (علیه‌السلام) یاد شد) و در برخی از احادیث تصریح شده که از صفات امام این است که جامعه (کتاب علی (علیه‌السلام)) نزد او باشد. (مانند حدیثی که حسن بن علی فضال از امام رضا (علیه‌السلام) درباره صفات امام (علیه‌السلام) روایت کرده است.
[۱۳۳] شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۱۹۲.
[۱۳۴] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۴۱۸.    


۸ - پانویس

 
۱. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۱، ص۳۸.
۲. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۹، ص۱۳.
۳. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۲۳۸.
۴. ↑ اصفهانی، ابونعیم، حلیة الاؤلیاء.
۵. ↑ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۶.    
۶. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ص۳۰.
۷. ↑ سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۵۹.
۸. ↑ سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۷۴.
۹. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، کتاب فضل القرآن، ج۲، ص۶۳۲.
۱۰. ↑ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج۲، ص۳۰۷.
۱۱. ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۵۰.
۱۲. ↑ احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۴۷۹.    
۱۳. ↑ نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۳۲۱.    
۱۴. ↑ نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۴۴۱.    
۱۵. ↑ محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواة، ج۲، ص۳۶۸.
۱۶. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۳۲۹.
۱۷. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۳۵۶.
۱۸. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۶-۱۶۳.    
۱۹. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۷۲.    
۲۰. ↑ محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواة، ج۲، ص۳۹۳.
۲۱. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۵۷.    
۲۲. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۶.    
۲۳. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۷۰.    
۲۴. ↑ نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۱۷۱.    
۲۵. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۹.    
۲۶. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۷۳.    
۲۷. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۴۱.    
۲۸. ↑ نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۲۴۶.    
۲۹. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۸۰.    
۳۰. ↑ نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۱۸۳.    
۳۱. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۴.    
۳۲. ↑ نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۲۴۹.    
۳۳. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۸۱.    
۳۴. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۷۷.    
۳۵. ↑ نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۲۵۰.    
۳۶. ↑ علامه حلی، رجال علامه حلی، ص۹۳.
۳۷. ↑ نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۲۸۵.    
۳۸. ↑ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۸۵.
۳۹. ↑ فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، ص۲۱۱.    
۴۰. ↑ نجاشی، احمد بن عباس، رجال نجاشی، ص۳۴.    
۴۱. ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۴۱۸.    
۴۲. ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ص۱۹۲.
۴۳. ↑ شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص۱۰۲.    
۴۴. ↑ طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، ج۲، ص۲۳۰-۲۳۱.    
۴۵. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۳۹.    
۴۶. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۲.    
۴۷. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۲۵.    
۴۸. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۶.    
۴۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۵، ح۲۲.    
۵۰. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۲، ح۲.    
۵۱. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۶.    
۵۲. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۵.    
۵۳. ↑ معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۳۳۴.    
۵۴. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۵۹.    
۵۵. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۵، ح۲۵.    
۵۶. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۲.    
۵۷. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۴.    
۵۸. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۲.    
۵۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۴.    
۶۰. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۲.    
۶۱. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۴.    
۶۲. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۲.    
۶۳. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۴.    
۶۴. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۷۷.
۶۵. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۸۱.    
۶۶. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۹۳.    
۶۷. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۹۴.    
۶۸. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۹۸.    
۶۹. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۱۲.    
۷۰. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۱۹.    
۷۱. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۲۵.    
۷۲. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۲۶.    
۷۳. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۳۶.    
۷۴. ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۲۶۳.    
۷۵. ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۲۶۸.    
۷۶. ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۲۸۳.    
۷۷. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۲۴.    
۷۸. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۰۸.    
۷۹. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۲۷۱.    
۸۰. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۲۴۷.    
۸۱. ↑ شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۴۵۵.    
۸۲. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۸۴.    
۸۳. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۴، ص۳۹۰.    
۸۴. ↑ .
۸۵. ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۳۷.    
۸۶. ↑ شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص۲۵۲.    
۸۷. ↑ شیخ مفید، امالی، ص۹۸.    
۸۸. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۸۴، ح۲.    
۸۹. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۴۸۵-۴۸۶، ح۷.    
۹۰. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۳۷۴.    
۹۱. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۳، ص۳۶۹.    
۹۲. ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۵۸۴.    
۹۳. ↑ شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص۲۲۵.
۹۴. ↑ شیخ طوسی، امالی، ص۲۱۰.    
۹۵. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۵، ص۵۴۱.
۹۶. ↑ برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۱، ص۱۹۳، ح۱۱۲.
۹۷. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۳، ص۳۶۹.    
۹۸. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۳۰۶.
۹۹. ↑ محمدرضا حسینی جلالی، تدوین السنة الشریفة، ص۷۳.
۱۰۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۳۰۷-۳۰۶.
۱۰۱. ↑ عاملی، سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۳۳۸.
۱۰۲. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۷، ح۱.    
۱۰۳. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۷، ح۱.    
۱۰۴. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۴۱.    
۱۰۵. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۲.    
۱۰۶. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۴.    
۱۰۷. ↑ فراهیدی، خلیل، ترتیب کتاب العین، ص۷۷۷.
۱۰۸. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۹۶، ح۶.    
۱۰۹. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۷۴، ح۷.    
۱۱۰. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۳۹.    
۱۱۱. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۳.    
۱۱۲. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۸.    
۱۱۳. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۸۵.    
۱۱۴. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۵.    
۱۱۵. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۵۰.    
۱۱۶. ↑ فراهیدی، خلیل، ترتیب کتاب العین، ص۲۱۵.
۱۱۷. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۷، ح۱.    
۱۱۸. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۳۹.    
۱۱۹. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۲۳۸.    
۱۲۰. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۲.    
۱۲۱. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۱، ص۳۸.
۱۲۲. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۹، ص۱۳.
۱۲۳. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۴، ص۱۲۲.
۱۲۴. ↑ احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، ج۱، ص۶۵-۶۴.
۱۲۵. ↑ حسینی جلالی، سیدمحمدجواد، تدوین السنة الشریفه، ص۵۶.
۱۲۶. ↑ شهرستانی، سیدعلی، منع تدوین الحدیث، ص۴۰۳.    
۱۲۷. ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۸-۳.    
۱۲۸. ↑ شیخ صدوق، امالی صدوق، ص۵۰۹، مجلس۶۶.    
۱۲۹. ↑ کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج۷، ص۱۱۹.    
۱۳۰. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۲۴.    
۱۳۱. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۴.    
۱۳۲. ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۶۳.    
۱۳۳. ↑ شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۱۹۲.
۱۳۴. ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۴۱۸.    


۹ - منبع

دانشنامه کلام و عقاید، برگرفته از مقاله «کتاب علی».    


رده‌های این صفحه : کتاب شناسی | مصحف ها




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.